شایسته سالاری در سازمان به بیان ساده به معنای این است که هر فردی بدون لحاظ شدن فاکتورها و معیارهای انتسابی خود، تنها به‌دلیل لیاقت و شایستگی‌ای که کسب کرده است، در جایگاهی ویژه در سازمان یا مجموعه به کار مشغول شود؛ البته رسیدن به شایسته سالاری در هر سازمان امر سهلی نیست و لازم است مراتبی طی شود تا هدف اصلی و نهایی که همان ارتقا و پیشرفت سازمان و مجموعه است حاصل شود.
به‌کارگیری شایسته سالاری باید از شایسته سالاری در مدیریت سازمان یا مجموعه آغاز شود و در تمامی قسمت‌های سازمان ریشه بگستراند. در این مقاله ابتدا شایسته‌سالاری تعریف می‌شود. سپس اهمیت شایسته سالاری و مراحلی که برای رسیدن به شایسته سالاری نیاز است بحث و بررسی می‌شوند. درنهایت نیز ویژگی‌های شایسته سالاری سازمانی بیان می‌شود.
شایسته سالاری چیست؟
شایسته سالاری در سازمان به این معناست که در یک مجموعه، کارکنان در تمامی رده‌های شغلی بر مبنای شایستگی‌ای که در انجام امور محوله دارند، قبول خدمت می‌کنند. درواقع شایسته سالاری اقتباس از واژه انگلیسی meritocracy است. این واژه بدین معناست که در یک حکومت یا سازمان، همه افراد با توجه به توانایی‌های ذاتی و اکتسابی که دارند به کار گرفته می‌شوند نه بر مبنای قدرت و ثروت و صاحب نفوذ بودن و موقعیت‌های اجتماعی و خانوادگی.
اهمیت شایسته سالاری در سازمان
شایسته سالاری در سازمان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ چراکه سبب رضایت خاطر افراد متخصص و با مهارت است. مسلماً زمانی که افراد متخصص بستری را برای اجرای دانش و مهارت خود بیابند، از تمام توان خود استفاده خواهند کرد. البته این امر به سازمان نیز بستگی دارد. چنانچه سازمان و مجموعه مورد نظر، از فعالیت کارکنان خود به‌خوبی استقبال کند و تخصص و دانش این افراد را محترم و قابل قدردانی بداند قطعاً کارکنان مجموعه و سازمان با انگیزه بیشتری کار خواهند کرد.
درواقع زمانی‌که کارکنان در هر رده شغلی حس مفید بودن داشته باشند و بدانند سازمان و مجموعه برای دانش و تخصص آن‌ها ارزش و اعتبار قائل هستند، برای ارتقای خود نیز تلاش می‌کنند؛ چراکه هر آدمی به‌دنبال ارتقای خود است، اما زمانی‌که احساس کند تلاش و کوشش وی بی‌نتیجه است، کم‌کم دلسرد و سرخورده می‌شود و بدیهی است از تلاش مستمر دست خواهد کشید. در اهمیت توسعه شایسته سالاری در سازمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
تقویت حس مشارکت و کار گروهی
شایسته سالاری سازمانی سبب تقویت حس مشارکت و انجام کارهای گروهی موفق می‌شود. بدیهی است به‌کارگیری چندین دانش و مهارت در کنار یکدیگر، هدفی است که هر سازمان به دنبال آن است. از آنجا که در یک مجموعه شایسته سالار، همه افراد از موقعیت و پوزیشن شغلی خود رضایت کامل دارند به جایگاه و رده دیگر کارکنان نیز احترام می‌گذارند و از مشارکت و همکاری ابایی ندارند.
ایجاد انگیزه در کارکنان برای ارتقا
از دیگر اهمیت‌های شایسته سالاری در سازمان، ایجاد انگیزه در کارکنان است. در چنین سازمانی کارکنان به این باور رسیده‌اند که درصورت تلاش و بالا بردن توانایی‌های خود می‌توانند خود را ارتقا دهند؛ بنابراین انگیزه بیشتری برای بهبود عملکرد خود و کسب دانش دارند.
بالا رفتن عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس کارکنان
از دیگر اهمیت‌های شایسته‌سالاری سازمانی، بالا رفتن عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس کارکنان است. شاید به نظر بی‌اهمیت باشد، اما درواقع کارمندی که دارای عزت‌نفس و اعتمادبه‌نفس است بهتر نظر می‌دهد، در امور سازمان مشارکت می‌کند، خود را با سازمان یگانه می‌داند و به فکر ضربه زدن به سازمان نخواهد بود.
پیشرفت سازمان و مجموعه
اهمیت دیگر شایسته سالاری در سازمان این است که مجموعه هر روز به پیشرفت نزدیک‌تر می‌شود؛ زیرا همه افراد در سمت‌هایی که توانایی اداره آن را دارند قرار دارند و امری را هر روز انجام می‌دهند که در آن تبحر دارند. بدیهی است چنانچه هر فردی کاری را که در آن مهارت دارد انجام دهد، خللی در امور دیگر افراد هم ایجاد نخواهد شد و همین استمرار در اداره صحیح امور، سازمان و مجموعه را هر روز به پیشرفت و توسعه سوق می‌دهد.
ایجاد محیط رقابتی سالم و بدون تشنج
ایجاد محیط رقابتی سالم و بدون تشنج نیز یکی دیگر از اهمیت‌های توسعه شایسته سالاری در سازمان است. در چنین سازمان‌های میزان تملق و چاپلوسی افراد به صفر می‌رسد؛ زیرا همه کارکنان به این باور رسیده‌اند تنها امری که می‌تواند منجر به ارتقای شغلی آن‌ها شود، تلاش و کسب مهارت و دانش بیشتر است؛ بنابراین افراد سعی در ارتقای دانش و تخصص خود دارند و برای رسیدن به این هدف از یکدیگر پله نمی‌سازند و در کل فضای رقابتی سالمی در سازمان برقرار می‌شود.
سلامت روحی و جسمی کارکنان
شایسته سالاری در سازمان به سلامت روحی و جسمی کارکنان نیز کمک قابل‌توجهی می‌کند. بدیهی است همه افراد یک مجموعه زمانی که در محیطی سالم با رقابتی مثبت و سازنده قرار داشته باشند، از نظر روحی کاملاً ارضا می‌شوند و از آنجا که خود را شایسته مقام خود می‌دانند، حس بهتری به خود و دیگران دارند. در چنین سازمانی میزان برخورد افراد با یکدیگر کاملاً محترمانه است و همین رضایت خاطر کارکنان در سلامت روح و جسم آن‌ها تأثیر بالایی خواهد داشت.
مراحل شایسته سالاری در سازمان
اولین اصل در ایجاد شایسته سالاری این است که باید با شایسته سالاری در مدیریت مجموعه آشنا بود؛ به عبارت دیگر شایسته سالاری در مدیریت مجموعه به این معناست که مرحله به مرحله پیش برود و تمام سعی و اهتمام سازمان در تمامی مراحل گزینش به کار گرفته شود و البته در آتیه نیز مجموعه باید با شیوه صحیح مدیریتی اداره شود. درواقع لازم است شایسته سالاری به معنای واقعی در مجموعه برای کارکنان داخل مجموعه و افرادی که خارج از مجموعه قرار دارند کاملاً ملموس باشد. مراحل شایسته‌سالاری در سازمان عبارت‌اند از:
شایسته‌خواهی
اولین مرحله از شایسته سالاری در سازمان این است که یک سازمان به داشتن این مزیت برای سازمان به چشم یک اصل مهم و اساسی نگاه کند. در چنین سازمانی پیش از انتخاب کارکنان و مدیران این اصل تعریف شده است که افراد از نظر دانش و تخصص و مهارت، باید در جایگاه خود قرار داشته باشند. درحقیقت این موضوع برای همه افراد از جزء تا کل به‌عنوان اصلی غیر قابل تخطی در مجموعه تعریف می‌شود.
شایسته‌یابی
دومین مرحله از شایسته سالاری در سازمان، پیرو پذیرش اصل نخست معنا می‌یابد. در این مرحله سازمان باید با تمام امکانات خود و با ایجاد فضایی رقابتی به دنبال افرادی باشد که توانایی‌های لازم برای مشاغل تعریف‌شده در سازمان را داشته باشند. بدیهی است برای رسیدن به شایسته سالاری سازمانی و یافتن افراد واجد شرایط در سازمان، لازم است اطلاع‌رسانی گسترده‌ای صورت گیرد و از همه بسترهای لازم برای انگیزه یافتن افراد توانمند استفاده شود.
شایسته‌گزینی
شایسته‌گزینی نیز از دیگر مراحل شایسته سالاری در سازمان است. این مرحله نیز با توجه به اطلاع‌رسانی و ایجاد بسترهای انگیزه‌سازی افراد ایجاد می‌شود، اما باید در این مرحله سعی و دقت کافی به کار گرفته شود که از میان متقاضیان موقعیت‌های شغلی مختلف، افرادی که دارای توانمندی‌های بالاتری هستند در اولویت قرار گیرند و افراد به‌دلیل دارا بودن علم و تخصص و دانش مورد گزینش و درنهایت انتخاب قرار گیرند.
شایسته‌گماری
از دیگر مراحل شایسته سالاری سازمانی، شایسته‌گماری است. شایسته گماری به‌دنبال شایسته‌گزینی است. درواقع در این مرحله باید افراد متخصص و شایسته‌ای که انتخاب می‌شوند با توجه به توانمندی‌هایی که دارند قبول سمت کنند. این رده‌ها ممکن است رده‌های مدیریتی یا کارمندی و… باشند.
شایسته‌پروری
شایسته‌پروری نیز از مهم‌ترین مراحل شایسته سالاری در سازمان محسوب می‌شود. درواقع این مرحله به موقعیتی اشاره دارد که افراد شایسته انتخاب و در سمت‌های خود بنا بر توانایی‌های خود قرار می‌گیرند. آنچه در این مرحله مدنظر است این است که اگرچه افراد بر مبنای شایستگی خود قبول سمت می‌کنند، باید این شایستگی را در طول زمان حفظ کنند و ارتقا دهند؛ به عبارت دیگر شرط بقای افراد در موقعیت‌هایی که به دست آورده‌اند این است که کسب دانش و مهارت و علم‌آموزی را متوقف نکنند و با دانش روز، سطح تخصص و مهارت خود را افزایش دهند. البته در پیشبرد این هدف نیز سازمان هم نقش خواهد داشت و لازم است برای توسعه شایسته‌سالاری در سازمان، بسترهای این امر را برای مدیران و کارکنان در تمامی رده‌های شغلی ایجاد کند.
توسعه شایسته سالاری
آخرین مرحله از شایسته سالاری سازمانی، مرحله توسعه شایسته سالاری است. درواقع این مرحله که جزء مهم‌ترین مراحل شایسته سالاری محسوب می‌شود به این معناست که سازمان، تمامی نیازهای کارکنان خود را در تمامی رده‌های شغلی برطرف کرده و بستری را برای رقابت سالم در بین کارکنان ایجاد کند. همچنین بها دادن به انجام صحیح امور محوله و قدردانی از کارکنان نیز از اصلی‌ترین اصل توسعه شایسته سالاری در سازمان به حساب می‌آید. بدیهی است در چنین سازمانی کارکنان میل و رغبت کافی برای انجام امور محوله و پیشرفت را دارند و کمتر فردی حاضر است چنین سازمانی را ترک کند و به مجموعه‌های رقیب بپیوندد.
ویژگی‌های شایسته سالاری در سازمان
شایسته سالاری در سازمان باید به نحو ملموسی بین افراد داخل و خارج از سازمان حس شود و قطعاً در چنین وضعیتی سازمان یا مجموعه با برخی از ویژگی‌های بارز روبه‌رو می‌شود. از مهم‌ترین ویژگی‌های شایسته سالاری سازمانی عبارت‌اند از:
- ایجاد حس رقابت سالم بین کارکنان و تلاش برای کسب تخصص و مهارت‌های بیشتر
- نظم و ترتیب و هماهنگی‌های سازمان‌یافته بین تمامی قسمت‌های مجموعه
- برچیده‌شدن بساط تملق و چاپلوسی در میان اعضای مجموعه
- تعهد و وفاداری کارکنان به سازمان و مجموعه
- پیشرفت و توسعه سازمان و رسیدن به هدف‌گذاری‌های از پیش تعیین شده
- ایجاد آزادی بیان، انتقادپذیری و بیان پیشنهادها و اظهارنظرهای سازنده
- التزام به قانون و قانون‌گرایی
- ایجاد عدالت اجتماعی
- ایجاد محیطی سازنده و پویا و عاری از ترس و اضطراب (سلامت روحی و روانی کارکنان)
سخن پایانی
شایسته سالاری در سازمان بررسی شد و همان‌طور که توضیح خواندید، شایسته‌سالاری سازمانی مراتبی دارد که سهل‌انگاری در هرکدام از مراحل آن می‌تواند هدف اصلی در شایسته سالاری را زیر سؤال ببرد و آن را با شکست مواجه کند؛ از این‌رو لازم است در تمامی قسمت‌های یک سازمان و مجموعه از شایسته سالاری به‌عنوان یک اصل قانونی در اداره شرکت استفاده شود تا بتوان شاهد رشد و پیشرفت سازمان بود و همچنین محیطی مطلوب را ایجاد کرد.
بدیهی است انجام کار و فعالیت در سازمانی که دارای شایسته سالاری در تمامی رده‌های شغلی است، با کمترین تشنج و ناآرامی روبه‌رو است و از طرفی دیگر سلامت روحی و روانی اعضا نیز در بهترین وضعیت قرار خواهد داشت.
